ضرورت اجماع ملی علیه خشکسالی
علی فراستی . عضو هیات‌علمی دانشگاه ایالتی کالیفرنیا
«خشکسالی» و بحران «کمبود آب» در ایران، از مرز هشدار گذشته و اینک زمان عمل فرارسیده است. سال‌هاست مقامات دولتی و کارشناسان و شهروندان مسوول در مورد ابعاد روبه‌گسترش کمبود آب در ایران هشدار می‌دهند. آخرین خبر در مورد جیره‌بندی آب در ۱۲کلانشهر کشور بود. خشک‌شدن پنج دریاچه، پایین‌رفتن بستر آب‌های زیرزمینی در اقصی نقاط کشور، خشک‌شدن آب زاینده‌رود و چند رودخانه دیگر، کاهش سطح ذخیره آب پشت اغلب سدهای کشور، تخلیه ۶۵درصد از روستاهای یزد در ۲۵سال گذشته، خالی‌شدن ۳۰۰ روستا در حاشیه دریاچه هامون، تامین آب پنج‌هزارو۳۰۰ روستا به‌وسیله تانکر و گسترش کویر تنها تکرار تراژدی تلخی است که هرروز بیشتر سرزمین ما و ساکنان آن را به لبه یک فاجعه ملی و زیست‌محیطی نزدیک‌تر می‌کند.
در کنار تمامی هشدار‌ها و اعلام خطرها کمتر سخنی از پیداکردن راه‌حل برای این بحران در میان است. گویی همه منتظر معجزه‌ای نشسته‌اند یا در بهترین حالت، چشم به آسمان دوخته و امیدوارند در زمستان آینده ابرها به رحم آمده و باران فراوانی نصیب زمین تشنه ایران‌زمین بکنند.
متاسفانه با مرور روزنامه‌های چاپ ایران و جست‌وجوی اینترنتی، خبری از اینکه چه اقدامات عملی در حال حاضر برای رفع مشکل بی‌آبی در ایران در دست اجرا یا حتی بررسی شده باشد دیده نمی‌شود. حل این مشکل نیر امری نیست که یک‌شبه و یک‌ماهه قابل اجرا باشد. در شرایطی که سخن از افزایش جمعیت به ۱۵۰میلیون‌نفر است، هیچ سخنی از چگونگی تامین آب ۷۵میلیون‌نفری که قرار است در آینده به جمعیت کنونی اضافه شوند دیده نمی‌شود. باقی‌ماندن جمعیت فعلی ایران در این سرزمین بستگی به تامین آب دارد وگرنه همین جمعیت به‌دلیل کوچ دسته‌جمعی رو به نقصان خواهد گذاشت. مضافا اگر مشکل تامین آب حل نشود سرنوشت مناطق کم‌جمعیت فلات مرکزی و جنوب‌شرقی ایران و کاهش مستمر جمعیت آنها در انتظار بقیه نقاط کشور نیز خواهد بود.
در عالم واقع، رسیدن به یک طرح عملی به مطالعات کارشناسی و طراحی و محاسبه و تامین بودجه نیاز دارد و در بهترین حالت سه تا چهارسال وقت نیاز است تا یک طرح به مرحله اجرا و همان مدت وقت لازم است تا یک طرح به مرحله بهره‌برداری برسد.
عدم توجه جدی به مشکل آب منجر به تنش‌های اجتماعی خواهد شد که نمونه‌های آن در تظاهرات مردم در چند نقطه کشور علیه ارسال آب به مناطق دیگر و اعتراض به خشک‌شدن دریاچه‌ها و رودخانه‌ها مشاهده شده است. جیره‌بندی و کمبود گسترده آب در تهران و شهرهای بزرگ می‌تواند سیاسی شده و دولت را با مطالبات حداکثری مردم مواجه گرداند.
مساله بحران آب یک مساله ملی است و تمامی شهروندان ایران علیرغم قومیت و مذهب، دیدگاه‌های سیاسی و فکری از آن صدمه دیده و متقابلا در بهبود آن شریک هستند.
صرفه‌جویی خوب است ولی کافی نیست
نهادهای مسوول در چندسال اخیر با افزایش قیمت آب مصرفی و نصیحت مردم به صرفه‌جویی تلاش کرده‌اند با رشد روزافزون این بحران مقابله کنند ولی واقعیت این است که مردم ایران با توجه به امکانات خود نهایت صرفه‌جویی را در مصرف آب می‌کنند.
مساله گرمایش کره‌زمین و گسترش خشکسالی
بر اساس یک پژوهش جدید که توسط «مرکز فضانوردی آمریکا» انجام گرفته، روند گرمایش کره‌زمین به علت پخش کربن‌مونوکساید منجر به باران‌های شدید در برخی نواحی جهان، باران‌های متوسط در برخی دیگر و خشکسالی در نواحی وسیعی از جهان خواهد شد. این مرکز روند ریزش باران در ۱۴۰سال گذشته را در مدل کامپیوتری مورد ارزیابی قرار داده و به این نتیجه رسیده روند خشکسالی در غرب آسیا و خاورمیانه (شامل ۹۰درصد خاک ایران) رو به تشدیدشدن است و همزمان ریزش باران در شبه‌قاره هند رو به افزایش گذاشته است. یکی از کارشناسان سازمان هواشناسی کشور ضمن تایید این موضوع اعلام کرد این خشکسالی ممکن است ۲۵سال ادامه داشته باشد.
از سوی دیگر، نتایج مطالعات مرکز خزر‌شناسی نیز نشان می‌دهد آب دریای مازندران نیز در سال‌های آینده دست‌کم سه‌تا پنج‌متر بالا خواهد آمد و قسمتی از استان‌های گیلان، مازندران و گلستان را زیر آب خواهد برد و بنابراین برای حل این مشکل باید بخشی از آب دریای مازندران را تخلیه کرد.
کویر لوت: بخاری کره‌زمین
بر اساس برخی پژوهش‌های تاریخی کویرهای ایران تا ۷۰۰۰سال پیش مملو از آب بوده و تمامی فلات ایران همانند مناطق استوایی پوشیده از درخت بود. هوای این مناطق معتدل و فصل بارندگی طولانی بود. در گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس نیز به این موضوع اشاره شده است: «در سال‌های خیلی دور، منطقه لوت یک دریاچه زنده با زیبایی‌های طبیعی بوده است. پس از گذشت سال‌ها این دریاچه‌ها تبخیر شده و کوه‌ها سربرآوردند. محیط‌زیست به‌تدریج تغییر شکل و اکولوژی لوت کاملا دگرگون شد.» (گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس - ص. ۱۸)
بر مبنای برخی داده‌های تاریخی زلزله‌ای بسیار شدید فلات مرکزی کنونی ایران را به‌شدت تکان داد و با فروپاشی کوه‌های جنوبی دریاچه‌ای که اینک کویر لوت است، آب درپاچه با شدت از آن خارج شده و باعث طغیان در ممالک همجوار شد. این واقعه در منابع تاریخی چین هم ثبت شده و از آن به‌صورت تکانه‌ای عظیم، باران‌های شدید و سیلی که هرگز پیش از آن مشاهده نشده بود، یاد می‌کنند.
تغییر بافت طبیعی خاورمیانه پس از این واقعه به صورت گرم‌شدن تدریجی هوا، تبدیل مراتع به صحرا و کویر، آب‌شدن تدریجی یخ‌های شمال اروپا، نازاشدن ابرهای این منطقه و در نقطه مقابل، افزایش بی‌سابقه باران در شبه‌قاره هند نمودار شدند. هم‌اکنون گرم‌ترین نقطه کره‌زمین در منطقه «گندم‌بریان» واقع در کویر لوت است که دمای آن تا ۷۰درجه‌سانتیگراد می‌رسد و از آن به‌عنوان «بخاری کره‌زمین» هم یاد می‌کنند.
بنا بر نظر برخی دانشمندان، تابش‌های خورشیدی به کویر لوت منجر به بازتاب امواج مادون‌قرمز به فضا شده بخشی از آن تشعشعات از اتمسفر عبور می‌کند و قسمتی دیگر توسط گازهای گلخانه‌ای موجود در اتمسفر به سطح زمین بازتابیده می‌شود. بازگشت این امواج باعث نازاشدن ابرها شده و بر شدت خشکسالی می‌افزاید. یکی از راه‌های ممانعت از تداوم این کنش و واکنش حرارتی، خاموش‌کردن «بخاری کویر لوت» از طریق بازگرداندن طبیعت آن به حالت اولیه، یعنی تبدیل آن به دریاچه است. این طرح مخالفان و موافقانی دارد که هریک برای فواید و مضرات این طرح دلایلی ارایه می‌دهند که به سهم خود قابل‌تعمق هستند.
مروری بر طرح‌های ارایه‌شده برای تامین آب
در ۴۰سال گذشته طرح‌های مختلفی ....
ادامه در شرق