دکتر علیرضا سلطانی
کارشناس اقتصاد انرژی

یکی از بزرگ‌ترین نگرانی‌ها در بازار نفت در یک سال اخیر، چشم‌انداز بازار در پی رفع تحریم‌های نفتی با بازگشت دوباره ایران به بازار بوده است. این نگرانی اگرچه در آستانه رفع تحریم‌ها در بهمن ماه سال گذشته به اوج رسید، اما با رفع تحریم‌ها و آغاز روند افزایشی تولید نفت ایران به تدریج رو به کاهش گذاشت؛ به گونه‌ای که در حال حاضر می‌توان اذعان کرد که بازگشت ایران به بازار نه تنها بروز شوک کاهش قیمت را فراهم نساخت، بلکه قیمت نفت تغییر رویه داد و در مدار افزایشی با شیب ملایم قرار گرفت. پیش‌بینی می‌شود این روند در ماه‌های آینده تداوم یابد و حتی سرعت آن تندتر نیز شود؛ به‌گونه‌ای که می‌توان پیش‌بینی کرد قیمت نفت در اواخر سال جاری میلادی (سه ماهه سوم سال شمسی) در کانال 60 دلار وارد و تثبیت شود. این نرخ با فرض متغیرهای فعال در بازار نفت، در میان‌مدت می‌تواند نرخ تعادلی بازار نفت باشد که همه عوامل و بازیگران نفت در حوزه‌های تولید، توزیع و مصرف از آن راضی هستند. این پیش‌بینی با فرض ثابت بودن شرایط و متغیرهای کنونی حاکم بر بازار نفت و عدم بروز شرایط غیرمترقبه و ناگهانی است.

به یقین می‌توان در تغییر روند قیمتی بازار نفت در 4 ماه گذشته، بازگشت ایران آن هم از نوع سریع و مقتدرانه را موثر دانست. ایران بزرگ‌ترین دارنده ذخایر هیدروکربوری جهان (مجموع نفت و گاز)، سومین یا چهارمین دارنده ذخایر نفتی جهان و اولین دارنده ذخایر گاز جهان بوده و بر پهنه بزرگی از ذخایر نفت و گاز جهان (خلیج فارس) قرار دارد و به‌طور طبیعی حجم بزرگی از تعاملات و تبادلات انرژی جهان به‌طور مستقیم و غیرمستقیم به این کشور به لحاظ جغرافیایی، سیاسی و امنیتی مرتبط است. به این دلیل نبود ایران و به عبارتی حاشیه‌نشینی این کشور برای اقتصاد جهانی از یکسو و بازار نفت از سوی دیگر، پرهزینه و پرمخاطره است. ایران بازیگر سنتی بازار نفت است و تا قبل از تحریم‌های اخیر نفتی در مدت 100سال هیچ عامل یا مساله‌ای موجب کنار رفتن ایران و نفت آن از بازار نشده است. در واقع بازار نفت با حضور واقعی و تمام عیار ایران، در شرایطی طبیعی، پویا و متعادل قرار دارد. اعمال تحریم‌های نفتی علیه ایران و خروج بخش قابل توجهی از نفت ایران از بازار، اگرچه موجب شوک قیمتی نفت نشد (به دلیل همکاری برخی کشورهای نفتی مانند عربستان، عراق و روسیه با کشورهای تحریم‌کننده در شکل جایگزینی سریع نفت ایران) اما بازار را در شرایط پرتلاطم و پرالتهابی قرار داد؛ به‌گونه‌ای که همواره موضوع نگرانی از بازگشت ایران بر بازار و عوامل آن سایه انداخته بود. این سایه زمانی پررنگ‌تر شد که مذاکرات هسته‌ای ایران با غرب به دنبال روی کار آمدن دولت یازدهم وارد فاز جدیدی شد و با مشخص شدن اولین علائم توافق، قیمت‌های نفت قبل از افزایش تولید ایران روبه کاهش گذاشت.

همزمان ایران از بازگشت سریع و مقتدرانه به بازار نفت با رفع تحریم‌ها خبر داد و زمینه‌سازی لازم در این زمینه را انجام داد، اما برخی از کارشناسان و به عبارت دقیق‌تر منتقدان داخلی با برخی دولت‌های نفتی هم‌آوا شده و سیاست ایران برای افزایش سریع تولید و صادرات نفت را به باد انتقاد و اعتراض گرفته و این سیاست را موجب سقوط بیشتر قیمت‌ها در بازار دانستند. بر خلاف پیش‌بینی منتقدان اما رفع عملی تحریم‌ها در بهمن ماه 94 و کلید خوردن روند افزایش تولید و صادرات نفت نه‌تنها به کاهش بیشتر قیمت نفت منجر نشد، بلکه قیمت‌ها روند افزایشی پیدا کرد. دلیل بروز این شرایط متفاوت، به این واقعیت بازمی‌گردد که تا پیش از رفع تحریم‌ها، بازار نفت به لحاظ روانی در تب بازگشت ایران قرار داشت؛ اما با بازگشت ایران، بازار واقعیت ایران و بازگشت آن را پذیرفت و رفتاری منطقی و معقولانه در قبال آن اتخاذ کرد. این رفتار در شرایطی بود که کشورهایی مانند عربستان، عراق، روسیه و سایرکشورهای نفتی که بازارهای ایران را تصاحب کرده بودند کمترین همکاری در شکل کاهش تولید و استقبال از ایران از خود نشان ندادند و حتی در این راه به شیوه‌های مختلف سنگ‌اندازی کردند. در این راستا پس از رفع تحریم‌ها و ناامیدی از تغییر سیاست نفتی ایران، طرح فریز نفتی را برای مهار ایران در پیش گرفتند. هدف از این طرح، قرار دادن ایران در مقابل خواست 17 کشور نفتی برای عدم افزایش تولید بود که ایران زیرکانه و هوشمندانه زیر بار آن نرفت. با این حال با وجود شکست طرح فریز نفتی و انداختن دلیل این شکست بر گردن ایران، روند افزایش قیمت نفت ادامه پیدا کرد و از 34 دلار به بالای 50 دلار رسیده است.  نتیجه بحث اینکه بازار نفت دوباره با حضور همه‌جانبه و فعال ایران، در شرایط متعادل و آرام قرار گرفته و این شرایط به نظر می‌رسد در میان‌مدت تداوم یابد. آنچه این شرایط متعادل را تقویت کرده و می‌کند، رویکرد و تدبیر درست نفتی ایران برای بازگشت است که از یک سال قبل از رفع تحریم‌ها بر مبنای بازگشت سریع و مقتدرانه به بازار قرار داشت. ایران در واقع با رویکرد درست و هوشمندانه خود، انرژی مثبتی را به بازار نفت منتقل کرده که آثار این انرژی در پایداری و تعادل بازار نمایان است.

منبع: روزنامه دنیای اقتصاد - شماره 3799