بیژن بیدآباد  اقتصاددان

همزمان با بررسی و اصلاح پیش‌نویس تازه قانون بانکداری بدون ربا در مجلس، دکتر بیژن بیدآباد، اقتصاددان و محقق با بررسی تطبیقی و تحلیلی بخش‌های مختلف این قانون و همچنین مناسبات فعلی نظام بانکداری ایران تمام مشکلات موجود را شناسایی و در قالب ٦٥ مسأله اساسی بانکداری ایران طرح و برای هریک از آنها یک راه‌حل پیشنهاد کرده است. براین اساس تمام مسائل و مشکلات و راه‌ حل‌های ارایه شده در این مقاله به صورت مسلسل به چاپ خواهد رسید. در شماره‌های قبلی ٢ مسأله از محور نخست مشکلات نظام بانکی (بانک مرکزی) شامل ساختار بانک مرکزی و وظایف نظارتی آن شرح داده شد. در این شماره که چهارمین بخش از مقاله است، به «سیاست پولی» به‌عنوان دومین مسأله زیرمجموعه بانک مرکزی می‌پردازیم. گفتنی است به دلیل طولانی بودن، این مبحث در ٢ بخش طرح می‌شود که هر بخش ٤ راه حل درخصوص سیاست پولی را در برمی‌گیرد.
مسأله سوم: سیاست پولی
ابزارهای پولی بانکداری متعارف در شرایط بانکداری بدون ربا نمی‌تواند کمک چندانی به بانک مرکزی در کنترل حجم نقدینگی کند. لذا به ‌این نتیجه می‌رسیم که باید موافق با شرایط تحریم ربا ابزارهای پولی جدیدی ابداع کرد.
راه‌ حل سیزدهم: تعریف ابزار جایگزین اوراق قرضه: اوراق مبادله راستین (RSB)
اوراق مبادله راستینRastin Swap Bond (RSB) اوراق بهادار دیجیتالی است که براساس عقد مبادله بین مبادل و متبادل منعقد می‌شود. به طوری‌که بدل و مبدل و زمان آنها هر دو به یک اندازه است. متبادل ناشر اوراق بوده و به میزان ارزش اسمی آن به مبادل بدهکار است و باید در سررسید (اول/بدل) به دارنده اوراق (مبادل) بپردازد. متبادل متعهد است تا به اندازه بدل و زمان آن (زمان بدل) مبدل را به همان میزان و زمان آن (زمان مبدل) (یا ترکیبی از زمان و مبلغ را اختیار کند که حاصل ضرب زمان بدل در مبلغ بدل مساوی همین حاصل ضرب برای زمان و مبلغ مبدل باشد)، در اختیار مبادل قرار دهد و در سررسید (دوم/مبدل) مبادل متعهد می‌شود تا مبدل را به متبادل پرداخت کند. در این اوراق از نرخ بهره استفاده نمی‌شود. اوراق مبادله راستین می‌تواند در ٤ نوع کلی اوراق مبادله راستین بانک مرکزی، اوراق مبادله راستین خزانه، اوراق مبادله راستین بانکی و اوراق مبادله راستین تجاری و در شرایط خاص به‌صورت ریالی و ارزی صادر ‌شود. با توجه به این‌که اوراق مبادله راستین مبتنی بر عمل مشارکت نیست و فقط حاکی از مبادله دارایی در زمان بین طرفین است، مشمول قواعد سیستم پایه و زیرسیستم‌های مالی مشارکت راستین نیست ولی از زیرساخت‌های آن نظیر سازمان و تشکیلات و بازار گواهی راستین استفاده می‌کند.
راه حل چهاردهم:   الزامات سیاست مالی دولت
ربوی بودن اوراق قرضه به‌عنوان مهم‌ترین ابزار سیاست‌های مالی و پولی در نظام بانکی شرعا اجازه نمی‌دهد تا این اوراق در بانکداری بدون ربا استفاده شود. این موضوع به این معنی است که این نظام فاقد قابلیت‌های تنظیمات پولی و مالی دولت برای اقتصاد است. «اوراق مبادله خزانه» در دو نوع ریالی و ارزی به‌عنوان جایگزین اوراق خزانه متعارف، سازوکار و چرخه ابزارهای مالی اسلامی را تکمیل می‌کند. این اوراق، اوراق بهاداری است که براساس قرارداد مبادله توسط خزانه‌داری دولت منتشر و به بانک مرکزی یا بانک‌ها فروخته می‌شود و به موجب آن، ناشر اوراق به میزان ارزش اسمی آن به دارنده آن بدهکار است و باید در سررسید به دارنده اوراق بپردازد. همچنین ناشر متعهد می‌شود تا به همان میزان و برای همان مدت که از خریدار اوراق، قرض گرفته است به دارنده اوراق قرض بدهد. اوراق مبادله خزانه مبتنی بر دارایی و فاقد هرگونه کوپن جهت پرداخت سود از پیش تعیین شده بوده و بر پایه «قرض معادل وام آتی» یا «وام معادل قرض آتی» با «حق برداشت زمانی» است که در اختیار طرف مقابل قرار داده می‌شود و بازار اولیه آن را شکل می‌دهد. بازار ثانویه مبتنی بر فناوری اطلاعات بر بستر NSSSS طراحی شده که خریدار با بالاترین قیمت رقابتی پیشنهادی مالک این اوراق خواهد بود. عدم تعیین قیمت پایه کمتر از قیمت اسمی و جایگزینی اوراق قرضه متعارف و تثبیت بازارهای پولی و ارزی ازجمله خصوصیات بارز این ابداع مالی است.
راه حل پانزدهم: الزامات سیاست پولی
 بانک مرکزی
ابزارهای مالی اسلامی باید دربرگیرنده ٢ ویژگی اصلی باشند، نخست ویژگی غیرربوی بودن آنها است و دوم کارآمدی آنها از ابعاد قابلیت کاربرد در سیاست‌های پولی، تأمین مالی و مدیریت نقدینگی مورد نیاز مقامات پولی، دولت و موسسات پولی و مالی اعم از بانکی و غیر بانکی. یکی از مهم‌ترین ابزارهای تاثیرگذار بر مکانیزم بسط پولی توسط اوراق قرضه امکانپذیر است. عملیات بازار باز در خرید و فروش این اوراق می‌تواند از طریق تعدیل مکانیزم بسط پولی بر میزان نقدینگی و سایر متغیرهای پولی نظیر سطح عمومی قیمت‌ها و نرخ بهره و نتیجتا عرضه و تقاضای کل در اقتصاد تأثیر بگذارد. به دلیل وجود نرخ بهره در اوراق قرضه متعارف این اوراق ربوی بوده و فاقد وجاهت شرعی در نظام بانکداری اسلامی هستند و عملا استفاده از این ابزار توسط مقامات پولی منع قانونی دارد. اوراق مبادله راستین بانک مرکزی به‌عنوان ابزاری جایگزین برای اوراق قرضه معرفی می‌شود تا علاوه بر خصوصیت غیرربوی بتواند به‌طور کارآمد بر مکانیزم بسط پولی اثر گذارد و امکان تأمین مالی و مدیریت نقدینگی مورد نیاز بخش‌های پولی و بانکی اقتصاد را نیز مهیا سازد. بانک مرکزی به منظور اجرای سیاست‌های موثر از طریق مکانیزم بسط پولی می‌تواند با انتشار اوراق قرضه غیرربوی در سیستم NSSSS نسبت به فروش این اوراق به قیمت اسمی و فاقد کوپن (بدون هرگونه سود) اقدام کند. این اوراق می‌تواند توسط آن دسته از بانک‌های تجاری، تخصصی و موسسات پولی غیربانکی که دارای حساب‌های ذخیره و احتیاطی تحت عنوان سپرده قانونی نزد بانک مرکزی هستند، خریداری شوند. خرید اوراق، پایه پولی و به تبع حجم نقدینگی موجود در اقتصاد را در دوره‌ مالی اول کاهش داده و به تبع در سررسید موجب افزایش حجم نقدینگی به همان میزان قبل خواهد شد.
راه‌حل شانزدهم:   استقلال سیاست مالی
 از پولی
بیش از آن‌که مفهوم استقلال بانک مرکزی از لحاظ سازمانی مدنظر باشد، به مفهوم تفکیک سیاست‌های پولی از سیاست‌های مالی است. این تفکیک به این معنی است که دولت کسری مالی خود را از محل منابع بانک مرکزی تأمین نکند. در همه کشورها دولت‌ها غالبا کسری مالی خود را با انتشار اوراق قرضه تأمین مالی می‌کنند. یعنی وقتی دولت دچار کسری بودجه می‌شود، نباید بر بانک مرکزی فشار آورد تا اقدام به انتشار پول کند. بلکه باید با انتشار اوراق قرضه از اقتصاد قرض بگیرد و بعد در سررسید اوراق، قرضش را به اقتصاد بازپرداخت کند. درحالی‌که وقتی دولت امکان استفاده از اوراق قرضه را ندارد، چنین مکانیزمی برایش مهیا نیست. این نقیصه را قانون عملیات بانکی بدون ربا فراهم آورد و عملا به دلیل ربوی بودن اوراق قرضه، آن را نسخ کرد و جایگزینی هم برای آن ایجاد نکرد. با استفاده از اوراق مبادله راستین و الزام دولت می‌توان به رفع این معضل پرداخت.

منبع: شهروند