گفتگو از آرمان- امیرداداشی و هستی دفتری:
تاثیرگذاری آیت‌ا...هاشمی رفسنجانی در عرصه‌های مختلف نظیر سیاست، اقتصاد، فرهنگ، مذهب، اندیشه و... غیرقابل انکار است و هیچ شخص و گروهی نمی‌تواند تاثیر اندیشه‌های ایشان چه قبل و چه بعد از وقوع انقلاب اسلامی بر سیاست‌های کلان کشور را کتمان کند. به ویژه قرار گرفتن ایشان در راس مجلس در دهه ۶۰ و ریاست ایشان بر دولت‌های پنجم و ششم باعث افزایش نقش ایشان در اقتصاد کشور شد، طوری که بسیاری از اقتصاددانان و کارشناسان قرار گرفتن ایران در مسیر توسعه را از زمان روی کار آمدن دولت سازندگی و اجرای برنامه‌های آن زمان می‌دانند. زمانی که آیت‌ا...هاشمی رفسنجانی در پنجمین دوره انتخابات ریاست جمهوری موفق به اخذ آرای بیشتر نسبت به حریفان شد، کشور ایران به تازگی از جنگی هشت ساله و همه جانبه رهایی پیدا کرده و اقتصادی ویرانه برای دولت ایشان باقی مانده بود. اما تیم اقتصادی دولت سازندگی در زمانی محدود و با داشتن کمترین امکانات به خوبی توانست اوضاع را مدیریت کند و به جبران بسیاری از آسیب‌ها بپردازد. البته تمام اقدامات این دولت و شخص آیت‌ا...هاشمی را نمی‌توان در چند پاراگراف تشریح کرد و پرداختن به این موضوع زمان طولانی‌تری را می‌طلبد. در ادامه گفت‌وگوی «آرمان» با پنج تحلیلگر مسائل اقتصادی را در زمینه اقدامات دولت سازندگی و تاثیر آیت‌ا...هاشمی بر اقتصاد کشور می‌خوانید.
دولت سازندگی پایه‌گذار خصوصی‌سازی
یک تحلیلگر مسائل اقتصادی در مورد کارنامه دولت سازندگی به ریاست جمهوری آیت‌ا...هاشمی رفسنجانی در گفتوگو با «آرمان» می گوید: در مورد کارنامه دولت سازندگی در حوزه اقتصاد هم می‌توان به صورت کمی بحث‌هایی را مطرح کرد که همگان آنها را می‌دانند و هم می‌توان از سیاستگذاری‌های شخص جناب‌هاشمی رفسنجانی به صورت کیفی سخن گفت. به نظر می‌رسد که این سیاستگذاری‌ها مهم‌تر از صورت‌های کیفی است. محمد صادق جنان صفت می افزاید: رویکرد کلی دولت‌های جناب‌هاشمی رفسنجانی نسبت به دولت‌های قبلی در حوزه اقتصاد، باز کردن اقتصاد و عبور از اقتصاد متمرکز و اقتصاد دولتی بود. اقتصاد دولتی و متمرکز ویژگی‌هایی داشت از جمله قیمت‌گذاری کالاها به صورت غیر منعطف، توزیع پول و ارز ارزان به صنعت و واحدهای تولیدی، توزیع یارانه‌های مصرف در سطح وسیع و دخالت در تعیین نرخ ارز و سود بانکی در شدید‌ترین شکل آن. جناب‌هاشمی رفسنجانی با کابینه منتخب خود به ویژه سه نفر اصلی در حوزه اقتصاد یعنی وزیر اقتصاد مرحوم محسن نوربخش، رئیس بانک مرکزی محمدحسین عادلی، و رئیس سازمان برنامه و بودجه مسعود روغنی زنجانی، گام هایی را به سمت اقتصاد آزاد برداشتند و این سه نفر هم در کابینه ایشان به شکل‌های مختلف و در اندازه‌های گوناگون طرفدار اقتصاد باز و اقتصاد آزاد به جای اقتصاد دولتی بودند و هرآنچه در هشت سال خدمتگزاری دولت‌های پنجم و ششم رخ داد در امتداد این رویکرد به سمت اقتصاد آزاد بود. او عنوان می کند: اولین اقدامات برای خصوصی‌سازی سهام شرکت‌های دولتی در سال‌های اجرای قانون برنامه اول و دوم توسعه اتفاق افتاد که این واگذاری سهام شرکت‌های دولتی به بخش خصوصی یک گام مهم در پذیرش ذهنی این اندیشه و رویکرد بود. او با بیان اینکه رویکرد دولت سازندگی نسبت به سرمایه‌گذاران بخش خصوصی یک رویکرد مثبت بود، می گوید: رویکرد دولت جناب‌هاشمی رفسنجانی نگاه نه‌چندان دوستانه به کلیت دولت را از بین برد، تا جایی که حتی مرحوم نوربخش و آقای نعمت زاده که وزیر اقتصاد و وزیر صنعت بودند به کشورهای اروپایی رفتند و از سرمایه‌گذاران ایرانی خارج از کشور دعوت کردند که به ایران بازگردند و در داخل کشور سرمایه‌گذاری کنند. او همچنین می افزاید: تحول دیگری که در دولت سازندگی اتفاق افتاد که به لحاظ تغییر اندیشه اهمیت داشت، این بود که ما از منابع خارجی به صورت سرمایه‌گذاری مستقیم استفاده کردیم که یک رویکرد اساسی بود که با دولت های قبلی بسیار تفاوت داشت. از سیاستگذاری‌های قابل لمس در حوزه اقتصاد در دولت جناب‌هاشمی رفسنجانی کاهش دخالت دولت در سیستم تولید و قیمت گذاری کالا و خدمات بود که به مرور کم شد. حتی دولت تا جایی پیش رفت که قصد داشت ارز را تک نرخی کند که البته به دلایل گوناگونی با ناکامی مواجه شد، اما انجام این حرکت برای عبور از نرخ ثابت ارز و شناور کردن آن گام بزرگ و برجسته‌ای در سیاست‌های اقتصادی جناب‌هاشمی رفسنجانی در دولت سازندگی بود.
احداث مترو مرهون اندیشه‌های آیت‌ا...هاشمی است
یکی از اساتید اقتصاد دانشگاه‌های کشور با تعریف خاطره‌ای از آیت‌ا...هاشمی رفسنجانی تاثیر ایشان را در اقتصاد نشان می‌دهد. مهدی پازوکی در گفتوگو با «آرمان» خاطره را این گونه تعریف می‌کند: مطالعات احداث مترو پیش از وقوع انقلاب اسلامی در ایران شروع شده بود، اما پس از انقلاب تا زمانی که آیت‌ا...هاشمی رفسنجانی به ریاست مجلس برگزیده شود این موضوع کنار گذاشته شد. ایشان در زمان جنگ، در مجلس شورای اسلامی طرح احداث مترو در کلانشهرهایی نظیر تهران را مطرح کردند و از طرفداران گسترش ناوگان حمل و نقل عمومی در کشور بودند، چرا که به اعتقاد ایشان کنترل ترافیک، حفظ محیط زیست، کاهش آلودگی هوا و... جز با این سیستم میسر نیست. این موضوع آن‌چنان برای آیت‌ا...هاشمی رفسنجانی اهمیت داشت که تنها حضور ایشان در جلسات دولت به این دلیل بوده است. او ادامه می‌دهد: زمانی که پیشنهاد آقای رفسنجانی به رای هیات دولت گذاشته می‌شود با ۱۱ رای موافق و ۱۰ رای مخالف مواجه می‌شود و در نتیجه به تصویب می‌رسد. بنابراین باید گفت که اگر شخص آقای‌هاشمی رفسنجانی پیگیر این موضوع نمی‌شدند چه بسا اکنون شهر تهران از داشتن مترو محروم بود. او میافزاید: شاید در آن زمان نیاز چندانی به مترو احساس نمی‌شد، اما پیشنهاد آقای رفسنجانی برای احداث مترو، آینده‌نگری ایشان را نشان می‌دهد. بنابراین امروزه که میلیون‌ها نفر در تهران از مترو برای سفر درون‌شهری خود استفاده می‌کنند بر پایه سیاستگذاری‌های شخص آیت‌ا...هاشمی رفسنجانی است. پازوکی در رابطه با اقدامات دولت سازندگی نیز عنوان می‌کند: زمانی که این دولت روی کار آمد، ایران تجربه هشت سال جنگ را پشت سر می‌گذاشت، جنگی که به هر دلیل بسیاری از منابع کشور را از بین برد و تقریبا همه نیروگاه‌ها، کارخانجات و بنگاه‌های تولیدی کشور از بین رفتند. در واقع ویرانی‌های ناشی از جنگ به تمام تار و پود اقتصاد ایران رخنه کرده بود و بازسازی آن به سادگی امکانپذیر نبود، اما با سیاست‌هایی که دولت سازندگی در پیش گرفت و آن را در قالب برنامه اول توسعه ارائه داد در زمان محدودی بسیاری ویرانی‌ها را آباد کرد و ایران را در مسیر توسعه قرار داد. این اقتصاددان ادامه می‌دهد: اقتصاد ایران که در دوران جنگ تحت نظرات دولت اداره می‌شد و به یک اقتصاد دولتی و بسته تبدیل شد، در این زمان در سیستمی باز و آزاد قرار گرفت و نقش بخش خصوصی در اقتصاد ایران افزایش یافت. در فضا و جو اواخر دهه ۶۰ و اوایل دهه ۷۰ نیز صحبت از بخش خصوصی به میان آوردن جسارت زیادی می‌خواست که شخص آیت‌ا...هاشمی رفسنجانی به آن عمل کردند. پازوکی خاطرنشان می‌کند: آقای‌هاشمی در سیاست‌های اقتصادی خود به شدت بر نقش مردم تاکید می‌کردند و زمینه خصوصی‌سازی را در ایران مهیا ساختند. البته ایراداتی هم به آن وارد است که می‌توان از آن به عنوان تجربه یاد کرد و دیگر آن اشتباهات را دچار نشد. یکی از این ایرادات ورود بخش نظامی به اقتصاد کشور بود که متاسفانه همچنان ادامه دارد و بیش از آن زمان نقش نظامی‌ها افزایش یافته است.
نگاه دولت سازندگی به توسعه اعتدالی بود
عضو اتاق بازرگانی ایران در مورد ویژگی‌های مهم دولت آیت‌ا...هاشمی رفسنجانی در گفتوگو با «آرمان» می‌گوید: دولت آقای‌هاشمی رفسنجانی با شکل گیری در سال ۶۸ دارای دو ویژگی مهم بود. این دولت اولین دولت پس از پایان هشت سال دفاع مقدس بود و از طرفی اولین دولتی بود که پس از رحلت حضرت امام خمینی(ره) شکل می‌گرفت. خدمت در این مقطع زمانی، امتحانی بود برای مدیران با تجربه درس دیده در دانشگاه امام خمینی(ره) که اولین دوره بدون امام را تجربه می‌کردند. حمید صافدل میافزاید: در ابتدا از دولت آقای‌هاشمی با عناوینی چون دولت کریمه، دولت خدمتگزار و دولت سازندگی یاد می‌شد، اما به مرور لقب دولت سازندگی به دلیل حجم پروژه‌ها و حجم زیرساخت‌هایی که در دو دوره دولت ایشان اجرا شد، لقب برازنده‌تری برای دوره خدمتگزاری ایشان شد. او که در دولت اول آیت‌ا...هاشمی به عنوان مدیرکل بازرگانی در استان محروم سیستان و بلوچستان و در دولت دوم ایشان به عنوان مدیرکل بازرگانی در استان خوزستان خدمت می‌کرد، در ادامه می‌گوید: هنگامی که در دولت اول آقای‌هاشمی رفسنجانی، کابینه ایشان معرفی شد، در مجلس و در محافل سیاسی زمزمه‌هایی مبنی بر اینکه وزن سیاسی دولت و کابینه دولت کم است بلند شد. آقای‌هاشمی رفسنجانی در معرفی کابینه جمله معروف خود را مطرح کردند و فرمودند: «من خودم به اندازه کافی سیاسی هستم و دولت من دولت خدمت است.» شاید لقب دولت خدمتگزار از اینجا آمد. از آن به بعد دولت خدمت و دولت کار و سازندگی در محافل سیاسی، بین مردم، در مجلس و در مجموعه رسانه ها زمینه امیدواری خوبی ایجاد کرد که قرار است از فضای تنش‌های سیاسی دور باشیم و با یک نگاه اعتدالگرا و سازندگی به توسعه زیرساخت‌های کشور بپردازیم. صافدل همچنین عنوان می‌کند: در دولت آقای‌هاشمی رفسنجانی که دقیقا بعد از اتمام جنگ شروع به کار کرد، بخش بزرگی از جوانان که بر اساس تکلیف درگیر مسائل جبهه و جنگ و پروژه‌های دفاع مقدس بودند باید تغییر صحنه می‌دادند و وارد بسترهای جدیدی از جبهه‌های کار و دانش می‌شدند. به کارگیری این نیروها و جا‌به‌جایی آنها در پروژه های جدید باعث شد دولت زیرساخت‌هایی را در بخش‌های مختلف توسعه مثل عمران و آب، کشاورزی، فولاد، صنایع خودروسازی، صنایع مخابرات و توسعه راه ها و در بسیاری از زمینه های بهداشت و درمان، فراهم کند که از این بسترها در دهه های بعد از دولت سازندگی هم به عنوان بستری برای توسعه و عمران و آبادی کشور یاد می‌شود. او در مورد ترکیب کابینه و افراد خدمتگزار دوره آیت‌ا...هاشمی رفسنجانی میافزاید: در آن دوره ترکیبی از نیروهای با تجربه قدیمی و نیروهای جدید با سطح متفاوتی از تحصیلات وارد کابینه شدند و برای اولین بار دولت ترکیب جدیدی از نیروهای انقلابی تحصیلکرده و تجربه دیده در دوره دفاع مقدس را وارد فضای سازندگی کرد که بسیاری از آنها در سال‌های بعد هم نیروها و مدیران موثری در سلسله‌مراتب مختلف کشور شدند. از جمله ویژگی‌هایی که در این دوره می توان از آن یاد کرد تحولات اقتصادی و فضاسازی و بستر سازی برای تحول حوزه اقتصادی است که با ترکیبی از همکاری‌های دولت تحت نظر مقام معظم رهبری اجرا شد که اثرات آن برای دوره های بعد
هم به جا ماند.
توسعه سرمایه انسانی در دولت سازندگی
یک تحلیلگر اقتصادی در رابطه با تاثیر اقدامات دولت سازندگی و شخص آیت‌ا...هاشمی رفسنجانی بر اقتصاد ایران در گفتوگو با «آرمان» می‌گوید: پس از آنکه جنگ تحمیلی عراق علیه ایران به پایان رسید، دولت سازندگی هدف اصلی خود را بر پایه ساخت خرابی‌های ناشی از جنگ و توسعه کشور همپای کشورهای در حال توسعه قرار داد. وحید شقاقی شهری میافزاید: سه اقدام از آن دوران برای کشور به یادگار مانده است که نباید آن را فراموش کرد. اولین اقدام این است که اصلی‌ترین زیرساخت هر کشوری در کنار توسعه فیزیکی، توسعه بسترهای انسانی آن کشور است که در این دولت به خوبی به آن توجه شد. حتی به اذعان بسیاری از مطالعه‌گران غربی ایران از لحاظ سرانه دانشجو و سرانه مهندسی جزو سه کشور اول دنیا قرار گرفت. در واقع اقتصاد دولت سازندگی بر پایه توسعه سرمایه انسانی بنا نهاده شد و ایشان آن را در کشور پایه‌گذاری کرد. او در رابطه با ثمرات این سرمایه‌گذاری عنوان می‌کند: ما هم از منظر آموزش و هم از منظر سلامت در کشورهای رده بالا قرار گرفته‌ایم که در این زمینه مرهون تلاش و زحمات دولت سازندگی هستیم. همچنین دومین اقدام مربوط به توسعه بخش خصوصی و موفقیت در آن است. باید توجه داشت ما در کشوری زندگی می‌کنیم که سیاست‌ها به سمت ثبات اقتصادی و گسترش نقش دولت در اقتصاد حرکت می‌کند و در پایان جنگ تحمیلی چاره‌ای جز تصدیگری دولت بر اقتصاد وجود نداشت. شاید اندیشه‌های برخی از اقتصاددانان همچنان به آنها اجازه نمی‌دهد اقتصاد را جدا از دولت ببینند، اما در برنامه اول توسعه، یعنی در اواخر دهه ۶۰ گسترش نقش بخش خصوصی در اقتصاد از سوی دولتمردان و شخص آیت‌ا...هاشمی رفسنجانی مطرح شد و دولت سازندگی بر اساس آن برنامه‌های اقتصادی خود را پیش برد. شقاقی ادامه می‌دهد: عمق نگاه یک دولت به بخش خصوصی در ایران را در دهه ۷۰ و در زمان ریاست جمهوری آقای‌هاشمی رفسنجانی می‌توان یافت. اکنون که در سال ۱۳۹۵ قرار داریم هنوز نگاه دولتی بر اقتصاد وجود دارد، اما در بحبوحه خرابی‌های ناشی از جنگ بود که دولت وقت با جسارتی مثال زدنی و به رغم مخالفت‌های شدید نقش بخش خصوصی در اقتصاد را افزایش داد. بنابراین دومین اقدام مهم دولت ایشان گسترش نقش بخش خصوصی در اقتصاد بود که هنوز هیچ دولتی به آن اندازه به این موضوع توجه نشان نداده است. این اقتصاددان تصریح می‌کند: دولت سازندگی در حوزه توسعه فیزیکی کشور نیز نقش بی بدیلی دارد که پس از خرابی‌های هشت ساله در طول جنگ، آنها به بازسازی خرابی‌ها پرداختند. توسعه راه‌ها، توسعه سدها، توسعه شهری، حفظ محیط زیست، بازسازی کشور و... از برنامه‌هایی بود که در این دولت به اجرا گذاشته شد و کارگزاران آن با موفقیت از پس اجرای آن برآمدند. درست زمانی که بسیاری از شهروندان تصور می‌کردند حاکمیت برای بازسازی کشور به ده‌ها سال زمان نیاز دارد، دولت آقای‌هاشمی رفسنجانی در زمانی محدودی نه تنها این خرابی‌ها را ترمیم کرد، بلکه کشور را در مسیر توسعه قرار داد که در این زمینه بودجه زیادی هم مصرف نشد و با برنامه‌ریزی دقیق یرنامه‌ها پیش رفت.
زیرساخت‌های اقتصادی در دوران سازندگی توسعه یافت
یــکـی دیـــگـر از تحلیلگران اقتصادی در زمینه برنامه‌های اقتصادی که در دولت آیت‌ا...هاشمی رفسنجانی به کار گرفته شد به «آرمان» می‌گوید: آیت‌ا...هاشمی رفسنجانی و دولت او در شرایطی زمام اقتصاد کشور را بر عهده گرفت که هشت سال جنگ و خرابی‌های آن به کشور تحمیل شده بود و پنج استان کشور به دلیل جنگ و بمباران‌هایی که انجام گرفت دیگر حتی برای ادامه حیات با مشکلات زیادی دست و پنجه نرم می‌کردند. اینها تنها بخشی از مشکلات کشور در اواخر دهه ۶۰ بودند. مسلما تمام درآمدهای کشور در طول هشت سال جنگ مصرف شد و دیگر بودجه‌ای برای دولت و کشور باقی نمانده بود. همچنین تولید و صادرات نفت تقریبا در نقطه صفر قرار داشت و بسیاری از کشورهای جهان در اتحاد با یکدیگر علیه ایران اقدامات مخربی را انجام می‌دادند. همچنین ایجاد چند دستگی در کشور و فعالیت گروه‌های زیرزمینی در آن زمان شدت گرفته بود و دولت باید با تمامی این مشکلات می‌جنگید. هادی حق‌شناس میافزاید: سایر مناطق کشور اگرچه چندان از قبل جنگ آسیب ندیده بودند، اما به لحاظ عمرانی هیچ پیشرفتی نداشتند و تقریبا بیش از ۱۰ سال هیچ توسعه‌ای در آنها رخ نداده و از مدار توسعه عقب مانده بودند. بنابراین آقای‌هاشمی یک کشور جنگ زده را تحویل گرفت و باید تمام این مشکلات را اصلاح می‌کرد. در واقع اقتصاد کشور در این زمان در حالت صفر قرار داشت. در آن زمان بازارهای سرمایه، کالا، پول، مسکن، خودرو، پوشاک و... همگی در رکود به سر می‌بردند و هیچ تولید و تجارتی نیز صورت نمی‌گرفت و بیکاری به بالاترین حد خود رسیده بود. او ادامه می‌دهد: از طرف دیگر پیش از جنگ هم انقلاب به تازگی صورت گرفته بود و بسیاری از سرمایه‌داران و سرمایه‌گذاران از کشور خارج شده بودند و ثروت‌های بسیاری را از کشور خارج ساختند. در آن زمان بسیاری از بنگاه‌های اقتصادی کشور با مشکل ورشکستگی مواجه شدند و دیگر توانی برای اشتغالزایی نداشتند. بنابراین می‌توان گفت آقای‌هاشمی کشور را با تخریب‌ها و آسیب‌های تحویل گرفت، اما زمانی که زمام اقتصاد را به دولت اصلاحات تحویل داد بسیاری از زیرساخت‌ها مهیا شده بود و دولت اصلاحات نیز به خوبی راه دولت سازندگی را ادامه داد. حق‌شناس در رابطه با اصلاح زیرساخت‌ها عنوان می‌کند: هم خرابی‌های ناشی از جنگ ترمیم شده بود و هم سایر استان‌ها گام مهمی در مسیر توسعه برداشته بودند. در دوران سازندگی در واقع تمام اعتبارات کشور صرف گسترش زیرساخت‌ها شد؛ گسترش سدها، سیلوها، نیروگاه‌های برق و شروع مجدد کار در بنگاه‌های اقتصادی از جمله آن است. می‌توان گفت دوران سازندگی سنگ بنای جدید توسعه گذاشته شد. این اقتصاددان در پایان خاطرنشان می‌کند: اقدامات شخص آیت‌ا...هاشمی رفسنجانی آن‌چنان ارزشمند و فراوان هستند که در یک گزارش و دقایقی کوتاه نمی‌توان آن را خلاصه کرد، بلکه می‌توان در رابطه با آن روزها و ساعت‌ها سخن گفت و کتاب‌های فراوانی تالیف کرد. شاید اگر مدیریت ایشان در دوره هشت ساله جنگ تحمیلی و دوران سازندگی وجود نداشت ده‌ها سال طول می‌کشید تا خرابی‌های ناشی از جنگ ترمیم شود. اما ریاست ایشان بر جمهوری اسلامی ایران بلافاصله بعد از پایان جنگ باعث شد کشور با سرعت گام‌های توسعه را بپیماید.