آمارها به‌مثابه لباس زیر و متهم
(محمد فاضلی – عضو هیئت علمی دانشگاه شهید بهشتی)
✅ دوستی دارم که سالیانی در آمریکا آمار هم تدریس کرده است و جمله‌ای را از قول آرون لِوِنشتاین استاد مشهود آمار نقل می‌کرد که ترجمه بهداشتی آن هست: «آمارها مثل لباس زیر هستند، بخش زیادی از بدن را نمی‌پوشاند، اما آن‌چه را مخفی می‌کنند، اساسی است.» این جمله علی‌رغم ظاهر غیرمؤدبانه، از حکمتی عمیق برخوردار است و نقد معطوف به یکی از مهم‌ترین ابعاد حکمرانی مدرن است.
✅ حکمرانی بر سنجش متکی است و برای برنامه‌ریزی، توسعه، تأمین امنیت، برقراری عدالت و همه مقولات مرتبط با حکمرانی، باید کمیت‌های بی‌شماری را اندازه گرفت. حکمرانان باید تعداد جمعیت، دارایی و درآمد مردم، برخورداری‌شان از مواهب زندگی، مقدار سلامت، ارزش‌ها و نگرش‌ها، عادات رفتاری و صدها شاخص دیگر را اندازه بگیرند تا حکمرانی باکیفیت میسر شود. حکمران هر آن چه را اندازه می‌گیرد باید بی‌کم و کاست در اختیار مردم هم قرار دهد. حفاظت از این داده‌ها به نحوی که زندگی خصوصی مردم فاش نشود و کسی از آن‌ها سوءاستفاده نکند هم به همان اندازه اهمیت دارد.
✅ نظام حکمرانی باید رفتار، کردار و دست‌آوردهای خودش را هم اندازه بگیرد و به صورت شفاف به مردم عرضه کند. مردم باید بدانند حکمران چقدر، کجا و با چه سازوکاری هزینه می‌کند، حکمران با هزینه‌ها به چه دست‌آوردهایی رسیده و کمیت و کیفیت آموزش، بهداشت، زیرساخت‌ها (جاده، دانشگاه، سد، شبکه، نیروگاه، بیمارستان، و ...)، امنیت، فساد، محیط‌زیست و ... چگونه است. حکمرانان به صورت دوره‌ای و به مناسبت‌های مختلف، آمارهایی درباره این امور ارائه می‌کنند. آن‌ها هم‌چنین آمارهایی از سنجش‌هایی که درباره مردم انجام می‌دهند نیز منتشر می‌کنند.
✅ آمارهای حکمرانان نباید خاصیت لباس زیر داشته باشند؛ یعنی نباید بسیاری چیزها را آشکار کرده اما نقاط و نکات بسیار کلیدی و مهم را پنهان کنند. چنین آمارهایی به سرعت مولد خودفریبی و گمراه‌سازی نظام سیاسی و دستگاه برنامه‌ریزی می‌شوند، و ناکارآمدی منتج از آن سبب بی‌اعتمادی خواهد شد. بگذارید نمونه‌هایی از این گونه آمارها را مرور کنیم.
✅ آمار رشد حیرت‌انگیز مقالات ایرانیان در مجلات خارجی چیزهای زیادی را درباره دانشگاه روشن می‌کند اما آن نکته کلیدی که پنهان می‌کند، زوال کیفیت آموزش، رواج یافتن رویه‌های غلط در دانشگاه و فروپاشی اخلاق دانشگاهی است. آموزش و اخلاق که زوال یابد از دانشگاه به تدریج چه خواهد ماند؟ آمار رشد محصولات کشاورزی چند برابر شدن محصول را نشان می‌دهد، اما این آمار چیزی درباره مقدار آب مصرف‌شده و خاک فرسایش یافته به ازای هر واحد محصول را پنهان می‌کند.
✅ آمار مقدار محصولات صنعتی تولیدشده رشد زیادی را نشان می‌دهد اما اگر این آمار درباره سهم بسیار اندک محصولات مبتنی بر فناوری پیچیده، محصولات های‌تک، و رقابت‌پذیری آن‌ها در جهان را نشان نمی‌دهد. این مسیر دوگانه را می‌توان صدها صفحه ادامه داد. مسیر دوگانه وقتی است که آمارها نیمه ناپوشانده را روشن می‌کنند اما نکات حساس و حیاتی را می‌پوشانند. آمار افزایش تعداد و طول جاده‌ها بنادر هم خوب است، اما توضیح نمی‌دهند که مقدار کالای جریان‌یافته در آن‌ها به مقصد صادرات چگونه تغییر کرده است.
✅ این خصیصه که آمارها مثل لباس زیر عمل می‌کنند را باید در کنار خصیصه دیگری از آمار قرار داد. مشهور است که «اگر اعداد را شکنجه کنید به هر چیزی اعتراف می‌کنند.» این جمله یعنی اگر مجموعه‌ای از اعداد را به شیوه‌های مختلف تحلیل و بالا و پایین کنید و اغلب از زاویه نظری غلطی به آن‌ها بنگرید، و برخی ملاحظات را در تحلیل آن‌ها نادیده بگیرید، می‌توانید نتیجه دلخواه را از آن‌ها بیرون بکشید. بحث نظری‌اش مفصل است، اما خلاصه این‌که اگر مجموعه‌ای انتخاب‌شده (در جهت هدف‌تان) از داده‌های آماری را به شیوه‌های خاصی که از نظر ریاضی درست هستند تحلیل کنید بالاخره به نتایجی که دوست دارید دست می‌یابید. این‌جاست که اعداد هم‌چون متهمان شکنجه می‌شوند تا به آن‌چه تحلیل‌گر نیاز دارد، اعتراف کنند.
✅ آمارها در این کشور باید بر این اساس تولید شوند که لباس زیر نباشند، یعنی همه چیز را آشکار سازند، و نتایجی که از آن‌ها گرفته می‌شود محصول شکنجه اعداد نباشند. کشور عمیقاً نیازمند بازسازی نظام تولید و انتشار داده‌های آماری است و سیاستمداران به قطع و یقین باید از «آمار به‌مثابه لباس زیر» اجتناب کنند و از آن دسته کارشناسان و مشاوران و نزدیکان که اعداد شکنجه‌شده را به ایشان ارائه می‌کنند دوری نمایند.

https://t.me/fazeli_mohammad