دکتر جمشید پژویان

استاد اقتصاد

در اقتصاد عمومی، مبحث پیامد‌های خارجی یکی از موضوعاتی است که بسیار مهم است، تا جایی که یکی از تنها مواردی که توجیه دارد تا به مردم سوبسید بدهیم همین است.

پیامد خارجی یعنی اینکه در فرآیند تولید یا مصرف یک کالا زیان یا منافعی به گروهی که خارج از بازار مذکورند می‌رسد؛ اگر به گروه خارجی منافعی برسد می‌گویم پیامد خارجی از نوع مثبت وجود دارد، مثلا وقتی فردی واکسن می‌زند نه تنها خودش را در مقابل بیماری‌ها ایمن می‌کند بلکه از شیوع آن بیماری در جامعه نیز جلوگیری می‌کند و این عدم شیوع بیماری، نفعی است که جامعه از این کالا می‌برد و اگر از مصرف یا تولید یک کالا ضررهایی متوجه گروه خارج از بازار بشود، می‌گوییم منافع خارجی منفی در آن کالا وجود دارد، به‌عنوان مثال تولید کالاهایی که گاز سمی وارد هوا می‌کنند هم شخص و هم همه‌ مردم کره زمین را متضرر می‌کند.

آموزش نیز  به مثابه یک کالا، دارای منافع خارجی مثبت است. مثلا افراد با دانایی بیشتر در هنگام رای‌گیری، یا اگر بتوانند در هنگام تصمیم‌گیری، بهتر انتخاب می‌کنند و منافع این انتخاب بهتر به همه‌ آحاد جامعه می‌رسد.

در دانش اقتصاد باید از کالاهای با پیامد خارجی منفی مالیات بگیریم و به کالاهای با پیامد خارجی مثبت یارانه بدهیم، این تنها موردی است که یارانه توجیه دارد و در بقیه موارد یارانه دادن توجیهی ندارد و فسادآفرین است. 

اما این مورد که چقدر باید یارانه بدهیم و اینکه آیا می‌توانیم آموزش را به کلی رایگان کنیم یا نه، سوال دیگری است و بسته به سایر شرایط جامعه، جواب مختص به خود را دارد. به‌عنوان مثال در دهه 50، در یک روستای دورافتاده والدین حتی حاضر نبودند فرزندان خود را به‌صورت رایگان به مدرسه بفرستند و به‌نظر من در آن شرایط توجیه داشت که به ازای هر دانش‌آموز مقداری پول بدهیم تا به مدرسه بیایند. با این توضیحات، در جوامع کمتر توسعه‌یافته مثل کشور ایران که در آن تعداد زیادی بی‌سواد یا کم‌سواد وجود دارد، کاملا موجه است که آموزش‌های مقدماتی و در سطح دبستان، راهنمایی و دبیرستان رایگان باشد، ولی برای تحصیلات تکمیلی باید یارانه را به افراد مستعدتری که منافع بیشتری برای جامعه دارند بدهیم. 

اینکه دولت بخواهد به افراد کوپن تحصیل بدهد، در صورتی اثربخش است که دولت حاضر بشود شهریه بالای مدارس خصوصی را بدهد و حتی در این صورت هم یک مشکل پیش خواهد آمد؛ اینکه همه تقاضا دارند تا فرزندشان در بهترین مدرسه‌ها ثبت‌نام کند. هر کاری به غیر از مدارس دولتی پیچیدگی‌های ساختاری‌ دارد که باید از آن دوری کرد. پس بهترین راه حل این است که یارانه، کالایی باشد و دولت آموزش خوب را به مثابه یک کالا در همه کشور تضمین کند و دبستان‌های خصوصی و دولتی باید از لحاظ دبیران، دروس اصلی و ضروری یکسان باشند، اما خدمات اضافی مثل کلاس موسیقی و... بر عهده دولت نیست و افرادی که می‌خواهند فرزندشان از آن استفاده کند باید هزینه آن را تقبل  کنند.

در کشورهای پیشرفته، کیفیت آموزش از این طریق تامین می‌شود که اولا به معلمان حقوق بالایی پرداخت می‌شود و در ثانی از طریق کنترل کیفیت پیوسته، انضباط  معلم‌ها سر کلاس درس  و کارآیی‌شان چک می‌شود و بر اساس این کنترل کیفیت به معلمان حقوق پرداخت می‌شود.

منبع: روزنامه دنیای اقتصاد - شماره ۳۳۰۴