با مرکز آمار همکاریم، نه رقیب
آدم عاقل و حرفه‌ای آمارسازی نمی‌کند
تعاریف اشتباه ابزار آمارسازی است دستور و مانعی برای انتشار شفاف آمار نداریم
در دنیای امروز رشد و توسعه در هر زمینه‌ای بدون پیش‌بینی صحیح میسر نیست. اساس پیش‌بینی صحیح هم بر عملکرد کارنامه گذشته و اشراف به شرایط فعلی تکیه دارد. چراغ این راه دشوار هم آمار و ارقامی است که هم گذشته را تحلیل می‌کند هم وضع امروز را. این موضوع در حوزه اقتصاد از اهمیت بیشتری هم برخوردار است. در ایران مرجع رسمی تهیه آمار، مرکز آمار است با این همه پای مولفه‌های اقتصادی که به میان می‌آید بانک مرکزی به شریک این مرکز تبدیل می‌شود. این شراکت که گاهی از آن به رقابت هم یاد می‌شود، در فصل‌های مشترک کاری معمولا ابهام‌آفرین است. به‌خصوص وقتی رقم‌های اعلام شده در گزارش دو مرجع از موضوعی واحد با یکدیگر همخوانی نداشته باشد. همین عدم انطباق هم پرسش‌هایی را به دنبال دارد و البته سردرگمی مخاطبان را. «علیرضا مقتدایی» مدیرکل آمارهای اقتصادی بانک مرکزی متولی تولید آمار در این بانک است. او می‌گوید: مرکز آمار و بانک مرکزی همکار هستند نه رقیب. او انتخاب از میان دو آمار گاه متفاوت را هم برای مخاطبان غیردولتی و عموم مردم برعهده خودشان می‌گذارد و می‌افزاید: تفاوت معناداری در این گزارش‌ها وجود ندارد بنابراین مخاطبان می‌توانند به بازه‌ای از دو گزارش توجه کنند. مشروح مصاحبه تفصیلی «شهروند» با «علیرضا مقتدایی» مدیرکل آمار اقتصادی بانک مرکزی را در ادامه می‌خوانید:
جناب مقتدایی! قبل از همه از سابقه تولید آمار در ایران و بانک مرکزی بگویید آن هم با توجه به این‌که تهیه آمار از سوی این بانک، موازی‌کاری با مرکز آمار ایران توصیف می‌شود.
ایران سابقه یک قرن تولید در حوزه آمار اقتصادي دارد. به عبارت دیگر جزو متقدمین این حوزه به شمار می‌رود. نکته دیگر این‌که آمار اقتصادی در نظام بانکی در ایران قبل از بانک مرکزی متولد شده یعنی درست از زمانی که بانک ملی ایران به‌عنوان بانکدار مرکزی فعالیت خود را آغاز کرد. این بانک در آن زمان دو وظیفه مهم برعهده داشت به معنای دیگر بانک ملي در یک حوزه موظف به انجام فعالیت بانکداری تجاری بوده و در حوزه سیاست‌گذاری هم نقش بانکدار مرکزی را ایفا می‌کرده است و بر همین اساس در سال ١٣٠٧ اداره آمار و بررسی‌های اقتصادی بانک ملی هم تأسیس شد. البته انتشار اولین گزارش در مورد شاخص‌ها در سال ١٣١٣ انجام شد که با دست، نوشته شده بود. به مرور اولین بررسی بودجه خانوار در سال ١٣١٤ صورت گرفت و به سرانجام رسید. یعنی بین خانوارهای کشور هزینه‌ها و درآمدها با جزییات احصا شد. این بدان معناست که فهرست خریدهای خانوار و منابع درآمدی آنها آمارگیری شد. پس از آن اولین شاخص بهای کالاها و خدمات مصرفی در بانک ملی تهیه شد. اولین سال پایه شاخص کالاها و خدمات مصرفی نیز در تاریخ آماری ایران ١٣١٥ تعیین شد.
در سال ٣٨ اولین تجدیدنظر آماری انجام شد یعنی بهنگام‌سازی ضرایب اهمیت صورت گرفت. گفتنی است که شاخص بهای عمده‌فروشی هم از همان ابتدا تولید شده است. در سال ٤٨ تجدیدنظر دوم در ضرایب اهمیت در سال پایه شاخص انجام شد. بهنگام‌سازی‌های بعدی هم به ترتیب در سال‌های ٥٣، ٦١، ٦٩، ٧٦، ٨٣ و ٩٠ به ثبت رسید و تجدیدنظر بعدی هم در سال ٩٥ صورت خواهد گرفت.
یعنی با توجه به تغییرات رفتاری خانوار سال پایه تغییر می‌یابد؟
دقیقا. این توضیح در پاسخ به این پرسش عمومی است که چرا بانک مرکزی در تهیه گزارش‌های آماری هرازگاهی سال پایه را تغییر می‌دهد. مردم باید بدانند که با توجه به تغییر رفتار خود آنها و تغییر ضریب اهمیت کالاها و خدمات در بودجه‌بندی آنها بهنگام‌سازی در ضرایب کالا و خدمات صورت می‌گيرد. پس تغییر در سبد خانوار به این معنی است که کالاها و خدمات جدیدی که مورد استفاده قرار می‌گیرد را وارد سبد کنیم و کالاها و خدماتی که از درجه اهمیتشان کاسته شده از سبد خارج کنیم. وقتی می‌بینيم تغییرات سریع‌تر و در بازه‌های زمانی کوتاه‌تر انجام می‌شود و خانوار سریع‌تر سبد خود را تغییر می‌دهد ما هم سرعت بهنگام‌سازی را افزایش می‌دهیم و بازه‌های زمانی برای تجدیدنظر کوتاه‌تر می‌شود و سال پایه در فواصل کوتاه‌تر تغییر می‌یابد تا بتوانیم دقت شاخص را حفظ کنيم. از این گذشته محدوده شهرها هم به سرعت درحال تغییر است و همین باعث می‌شود از نظر پوشش جغرافیایی هم تغییرات اعمال شود.
قطعا تغییرات در فعالیت آمارگیری، تکنیک‌ها و روش‌ها را هم در بر می‌گیرد؟
بله. ما باید تکنیک‌ها و روش‌ها را هم به روز کنیم. تکنیک‌های محاسباتی و طبقه‌بندی فعالیت‌ها و کالاها در بانک مرکزی براساس استانداردهای بین‌المللی است و از طرف صندوق بین‌المللی پول به کشورها و بانک‌های مرکزی اعلام می‌شود آن هم به این دلیل است که این آمار قابل مقایسه در میان کل کشورها باشند و بتوان به آنها استناد کرد. به این ترتیب وقتی استانداردهای بین‌المللی براساس رفتارهای اقتصادی و اجتماعی خانوار و تولیدات و اتفاقات اقتصادی دنیا تغییر می‌یابد، ما هم باید در سال‌های پایه استانداردهایمان را براساس استانداردهای صندوق بین‌المللی پول به روز کنیم. با این تفاسیر آماری که ما تولید می‌کنیم و پرسشنامه‌ای که امروز پر می‌کنیم، پرسشنامه‌ای نیست که ٨٠سال پیش تهیه می‌شد.
درخصوص موازی‌کاری فعالیت آماری بانک مرکزی با مرکز آمار هم توضیح بدهید.
در حوزه آمار، ما و مرکز آمار دو همکار بسیار نزدیک هستیم. واقعیت این است که برخي از اطلاعات موردنياز ما از مرکز آمار تامين مي‌شود و برخی نیاز‌های مرکز آمار هم از بانک مرکزی برآورده خواهد شد. از سوی دیگر، بانک مرکزی عضو شورایعالی آمار است و دبیرخانه این شورا هم مرکز آمار است. این همه بدان معناست که تصور بیرونی درخصوص تقابل مرکز آمار و بانک مرکزی صحت ندارد. ما در کنار هم هستیم چون نظام آماری کشور نظام غير متمرکزی است. حوزه فعالیت بانک مرکزی هم روشن است. یعنی حوزه فعالیت بانک مرکزی بیشتر آمارهای اقتصادی است. تعریف سازمان‌های بین‌المللی هم از حوزه فعالیت بانک مرکزی چارچوب ارزیابی کیفی داده‌هاست. یعنی در یک چارچوب باید بعضی از آمارها با هم سازگار باشند. این درحالی است که مرکز آمار در دایره وسیعی فعالیت می‌کند؛ ازجمله آمار پایه‌ای، تهیه نقشه آماری و سرشماری‌ها. درنهایت این‌که اگر در مطالبی هم اختلاف‌نظر فنی وجود داشته باشد قرار نیست در رسانه‌ها مطرح شود. چون زمانی اختلافات در رسانه منتشر می‌شود که امکان بحث و تبادل‌نظر طرفین وجود نداشته باشد و نتوان با بحث و بررسی و نگاه کارشناسی اختلافات را حل‌وفصل کرد. درحالی‌که ما و مرکز آمار به صورت مداوم در ارتباط با یکدیگر و درحال بحث و تبادل‌نظر هستیم. به عبارت دیگر، فعالان حوزه آمار در این نشست‌ها مسائل خود را حل می‌کنند و به نتیجه نزدیک به هم می‌رسند.
اما جدا از همکار بودن بانک مرکزی و مرکز آمار واقعیت این است که آمارهای منتشر شده از سوی دو طرف کماکان با یکدیگر متفاوت است. مردم و حتی نهادهای دولتی برای تصمیم‌گیری‌های خود باید به کدام یک از این آمارها استناد کنند؟
در توضیح این موضوع اول نگرش حاکی از اختلاف مرکز آمار و بانک مرکزی را کنار بگذارید. وقتی یک شاخص در سری زمانی طولانی موردنیاز است مرجع مورد استناد آمارهای بانک مرکزی است و باید به این آمار استناد شود. به‌عنوان مثال در قوانین مربوط به تادیه چک یا مهریه، آمار بانک مرکزی مورد استفاده قرار می‌گیرد.
برای استفاده از آمار جهانی به آمار بانک مرکزی استناد می‌شود؟
بله مثلا حوزه آمارهای اقتصادی رابط صندوق بین‌المللی پول با بانک مرکزی است و در سایت آنها هم آمده است. به جز این، آمار اختصاصي بانک جهاني مانند طرح مقايسات بين‌المللي (ICP٢٠١١) هم براساس آمار بانک مرکزی منتشر شده است.
مهم‌ترین نرخ از نظر مردم که با عددهای متفاوت اعلام می‌شود، تورم است. دلیل این اختلاف در تعیین سال پایه است؟
در حال حاضر سال پایه مورد محاسبه و تکنیک طبقه‌بندی و منطق یکی است و ارقام ارایه شده به هم نزديک است. اما سبدهای تعیین شده و نظام جمع‌آوری تفاوت دارد. نحوه پردازش اطلاعات هم احتمالا فرق می‌کند.
وقتی پای تأثیر اتفاقات در تغییر‌سال پایه پیش کشیده می‌شود مهم‌ترین نکته‌ای که به نظر می‌رسد اجرای هدفمندی یارانه‌هاست. این تحول و جراحی بزرگ چه تغییری در سبدخانوار به وجود آورد؟
این اتفاق بسیار بزرگ و تأثیرگذار بود. در سال ٨٩ سبدخانوار را کاملا تغییر داد که قابل مقایسه با قبل نبود. به همین دلیل ضروری به نظر می‌رسید سبدی جدید براساس شرایط نو، تعریف شود. ازجمله این تحولات هم مقرری بود که خانوارها هر ماه از دولت به‌عنوان یارانه نقدی دریافت می‌کردند. با توجه به همین مقرری هم واضح بود که خانوار سلیقه خود را تغییر می‌دهد. از سوی دیگر، نحوه هزینه برای حامل‌های انرژی هم تغییر داشت. به همین دلیل هم تأکید می‌کنم که سال پایه را بانک مرکزی تغییر نمی‌دهد بلکه این مردم هستند که با تغییر در رفتارهای خود چنین ضرورتی را ایجاب می‌کنند. این تغییر هم فقط در شاخص‌های قیمت نیست. در بررسی آمار فعالیت‌های ساختمانی همچنین تغییری اعمال می‌شود چون به‌عنوان مثال حتی مصالح ساختمانی مورد استفاده هم به مرور تغییر می‌کند در تولید هم به همین ترتیب است. توجه داشته باشید که بانک مرکزی فقط شاخص بهای کالا و خدمات مصرفی را تولید نمی‌کند در حوزه صنعت، ساختمان، بانکداری، حمل‌ونقل، بهداشت، هتلداری، صادرات و واردات، شاخص بهای تولید، بودجه خانوار و نظرسنجی‌های اقتصادی هم آمارهای اقتصادی تهیه می‌شود. به‌هرحال فرآیند تغییر سال پایه بسیار پیچیده است.
در هشت‌سال گذشته آمارهای منتشر شده یا دست کم اعلام شده با انتقادهای فراوان مواجه بودند و باور و اعتماد عمومی به آمار به شدت کاهش یافته است. بسیاری از مردم معتقدند برای چند‌سال متوالی به جای انتشار آمار با اعداد بازی شد. حتی شخص دبیرکل بانک مرکزی هم بر انتشار برخی آمار نامطمئن تأکید کرده است.
اولا از رئیس‌کل بانک مرکزی تشکر می‌کنم چون با حساسیت شدید به مقوله شفافیت و صحت آمار، ورود کرد و با توجه به بررسی‌های انجام شده تأیید کرد که بانک مرکزی در تهیه آمار از استانداردهای بین‌المللی فاصله نگرفته است. ضمن این‌که با وسواس تمام نسبت به انجام کار دقیق و بهنگام آماربانک مرکزي تأکيد شد. افتخار بانک مرکزی این است که در هیچ دوره‌ای هرگز از استانداردهای خود تخطی نکرده و همیشه پایبند این موازین بوده و حرفه‌ای عمل کرده است. مسئولان گذشته هم هیچگاه توصیه‌ای یا دستوری در زمینه تخطی از استانداردها صادر نکرده‌اند و همواره صحت و درستی مدنظر بوده است. البته شاید در مواردی نباید آماری منتشر می‌شده یا بنا به دلایلی خواسته شده باشد که آماری منتشر نشود. این اتفاقی است که در بسیاری از موارد در همه دنیا رخ می‌دهد. اما هرگز بانک مرکزی تحت فشار قرار نگرفته که آمار خود را تغییر دهد و از استانداردها تخطی کند. ازسوی دیگر، صندوق بین‌المللی پول بازديدهاي دوره‌اي را از بانک مرکزی ....
ادامه در شهروند
منبع: شهروند - سحر قاسم‌نژاد-گروه اقتصادی