محمد وصال: درس «ديتون» به اقتصاد ايران دقت در ايجاد مكانيسم‌هاي لازم قبل از اجراي طرح‌هاي توسعه‌اي است
مطالعات فقر و نابرابري در جهان وارد فاز تازه‌يي شده‌اند. تعاريف و راهكارهاي گذشته ديگر راهگشا نيست و با وجود درآمدهاي نفتي و كمك‌هاي بين‌المللي؛ پديده فقر همچنان به عنوان يكي از معضلات اصلي كشورهاي درحال توسعه باقي مانده است. درآمد حاصل از منابع طبيعي به مثابه پول بادآورده تلقي مي‌شود و چه بسا كه موجب عدم توسعه‌يافتگي شود. اما چه بايد كرد؟ بررسي نظريات مدرن فقر شايد بتواند فارغ از تمام مطالعات و روش‌هاي گذشته مسير تازه‌يي را براي عبور از اين پديده پيش روي قرار دهد. انجمن اسلامي دانشكده اقتصاد دانشگاه تهران نيز به همين منظور ميزبان نشستي بود تا با بررسي نظريات مدرن فقر با محوريت نوبل اقتصادي 2015، بتواند نقشي در روند گذار آكادميك بر مساله فقر داشته و چالشي فكري براي دانشجويان ايجاد كند كه تاحدودي هم در ايجاد اين چالش موفق بودند. آنجا كه دانشجويان با ابهاماتي از جنس ديگر به دنبال پاسخ اين سوال قديمي بودند كه فقر چگونه از اقتصاد كشورها رخت مي‌بندد؟
محمد وصال، عضو هيات علمي دانشگاه شريف و جعفر خيرخواهان، اقتصاددان و مترجم كتاب اقتصاد فقير نيز در اين نشست به دنبال پاسخ به همين ابهامات بودند. جعفرخيرخواهان در پاسخ به سوال «تعادل» پيرامون فقر جديد در كشور گفت: فقر يا كسري به معني فاصله درآمد از مخارج به كار مي‌رود اما در معاني جديد، فقر در تمامي حوزه‌هاي كشور بيداد مي‌كند و در زمينه‌هايي نظير فقر مديريتي، حكمراني و غيره به‌شدت گسترده شده است.
به نظر مي‌رسد كه نگاه جامعه جهاني به موضوع فقر روز به روز بيشتر مي‌شود و اختصاص نوبل اقتصاد 2015 به پژوهشي در حوزه فقر و رفاه نيز مويد اين موضوع است. نوآوري‌هاي ديتون در سه حوزه تخمين تقاضاي افراد براي مصرف كالاهاي مختلف، تحليل اقتصاد خرد، ارتباط مصرف و درآمد و اندازه‌گيري و تحليل فقر و رفاه اين جايزه را براي او به ارمغان آورد.
اما آيا نظريات جهاني در اين باب از جنس نظريات ديتون مي‌تواند در عمل راهكاري براي مبارزه نوين با پديده فقر داخلي را به همراه داشته باشد؛ به ويژه در كشوري مانند ايران. اين محور سوالي بود كه نظر محمد وصال را در مورد آن جويا شديم. اين عضو هيات علمي دانشگاه شريف در پاسخ به اين سوال «تعادل» اينگونه گفت كه طرز فكر ديتون يعني توجه به مكانيسم‌ها به جاي طرح‌ها اگر اجرا شود، مي‌تواند بسيار مفيد واقع شود. يعني اگر به مكانيسم‌ها توجه كنيم، عميق باشيم، اندازه‌گيري‌ها بادقت باشد و از محدوديت‌هاي پيش رو آگاه باشيم و آنها را بهبود ببخشيم مي‌توان به حل مسائل كمك كرد اما از آراي ديتون نمي‌توان نسخه مستقيمي براي كشور پيچيد.
عملكرد يكسان منابع طبيعي و كمك‌هاي بين‌المللي بادآورده
در بخش ديگري از اين برنامه محمد وصال، استاد اقتصاد دانشگاه شريف به بررسي آراي ديتون، نوبليست اقتصاد 2015 پرداخت و گفت: نوآوري‌هاي ديتون در سه حوزه تخمين تقاضاي افراد براي مصرف كالاهاي مختلف، تحليل اقتصاد خرد، ارتباط مصرف و درآمد و اندازه‌گيري و تحليل فقر و رفاه اين جايزه را براي او به ارمغان آورد. اعطاي جايزه نوبل به ديتون در واقع مهر تاييدي است بر اين نكته كه تحليل‌هاي اقتصاد خرد و روش‌هاي كمي بررسي تحولات رفاه در پاسخ به مساله توسعه از اهميت بالايي برخوردارند درحالي كه در گذشته حل مسائل خرد از نگاه كلان ديده مي‌شد. توسعه فرآيندي است كه از افراد و نظام‌هاي حاكم بين آنها شروع مي‌شود و ظهور آن در مشاهدات كلان بين كشوري است؛ بنابراين لازم است تا فهم دقيقي از دلايل عدم توسعه‌يافتگي در سطح خرد حاصل شود. او اضافه كرد: ديتون يكي از افرادي بوده است كه صرفا مقايسه دو سياست را چندان راهگشا نمي‌داند و توصيه اكيد مي‌كند كه تحليلگران اقتصاد توسعه (و ديگر حوزه‌ها) حتما در پي شناسايي زنجيره علل و مكانيسم‌هاي شكل‌دهي يك پديده باشند. اينكه به چه دلايلي يك سياست موفق بوده است شايد اهميتي به مراتب بيشتر از اين داشته باشد كه آيا اصولا آن سياست موفق بوده است يا خير. وي تاكيد كرد كه آماده نبودن كشورهاي درحال توسعه براي فرايند توسعه و ناكارايي سيستم‌ها و نهادهاي كشورهاي فقير باعث هدررفت منابع نفتي و بين‌المللي مي‌شود و ادامه داد: كمك‌هاي بين‌المللي در بسياري از مواقع صرف رهايي از فقر نمي‌شوند و بعضا در برخي كشورها مثل مصر صرف خريد تسهيلات نظامي شده است. البته اين كمك‌ها بيشتر با اهداف سياسي و در بسياري از موارد بدون نيت خيرخواهانه صورت مي‌گيرد. اين پول‌ها بصورت بادآورده به كشورهاي جهان سومي مي‌رسند و بعضا باعث خدشه‌دار شدن مسير توسعه مي‌شود، اين درآمدها را مي‌توان به درآمدهاي نفتي تشبيه كرد و تا زماني كه زيرساخت‌هاي توسعه فراهم نباشد و دولت‌هاي فقير درگير ضعف، فساد، تخصيص نامناسب بودجه و ساير موارد باشند اين درآمدها مساله فقر را حل نخواهند كرد. طبق گفته وصال، بنابرتحقيقات ديتون كمك به كشورهاي فقير مي‌تواند وضعيت آنها را بدتر هم بكند. بطور مثال بررسي مي‌شود كه چه مقدار پول لازم است كه يك كشور از فقر خارج شود. در سال 2008، 800 ميليون فقير وجود داشته كه درآمد 28 سنت زير يك دلار داشته‌اند و اگر به هر يك از آنها 28 سنت داده شود به درآمد روزانه يك دلار خواهند رسيد و از فقر مطلق خارج مي‌شوند. ديتون محاسبه كرده است كه هر امريكايي اگر روزي 30 سنت پرداخت فقرا از فقر خارج مي‌شوند. اگر تنها كمك‌هايي كه دولت‌ها انجام مي‌دهند را به تعداد فقرا تقسيم كنيم به هر فقير 37 سنت مي‌رسد. اما چرا اين فقر از روزگار محو نمي‌شود؟ ديتون چند گزاره را مطرح مي‌كند. كشوري كه نهادهاي آماده و سيستم‌هاي كارا ندارد هرقدر پول تزريق كند فايده‌يي ندارد.
نهادهاي مردمي در فقرزدايي جلوتر از نهادهاي دولتي هستند
اين استاد دانشگاه با اشاره به وجه تمايز فعاليت‌هاي مردمي و دولتي در حل مساله فقر گفت: معمولا در نهادهاي خيريه افراد دلسوزانه‌تر از نهادهاي دولتي عمل مي‌كنند. انگيزه نهادهاي مردمي همواره بالاتر بوده است. تجربه نشان داده وقتي كه نهاد مردمي يك حرفه را به فقرا آموزش ميدهد موجب ارتقاي سطح توليد و عرضه در بخش مورد نظر بوده است اما اين كمك توسط دولت موجب اضافه عرضه خواهد بود كه كاهش قيمت را به دنبال خواهد داشت و نتيجه مورد نظر حاصل نمي‌شود دقيقا مثل عرضه هندوانه در تابستاني كه گذشت. در بخش انتهايي نشست جعفر خيرخواهان، استاد دانشگاه فردوسي به تشريح نظريات مدرن فقر پرداخت و ادامه داد: امروزه مفاهيم جديدي وارد دايره واژگان فقر شده‌اند. بي‌سوادي، كم‌تواني و غيره همه حاصل تعاريف جديد فقر در توسعه هستند. در گذشته مشكل اصلي كشورهاي درحال توسعه كمبود داده‌هاي آماري بود اما امروزه ازدياد داده هست ولي مشكل تفسير اين حجم داده وجود دارد. آنگس ديتون در يك اظهارنظر معروف مي‌گويد: «ميراثي كه دوست دارم براي آيندگان بگذارم دقت در اندازه‌گيري است.» اين مساله براي ايران نيز بسيار حايز اهميت است و بايد براي مصرف داخلي بومي‌سازي شود.
منبع: تعادل - آرمان گيوه‌چيان